1838 yılında Başrahip Paisios tarafından kutsanarak açılan Cemil Kilisesi, Kutsal Haça adanmış olduğundan “Kutsal Haç Kilisesi” adı ile anılmaktadır. Ürgüp’ e 15 Kilometre, Nevşehir’ e 38 Kilometre uzaklıkta bulunan Cemil köyü girişindedir. Hristiyanlığı Roma İmparatorluğunun resmi dini haline getirerek “Büyük” ünvanını alan Konstantin ve Helena’ nın kutsal günü olan 21 Mayıs 1938 yılında inşaasına başlanıp aynı yıl içinde ibadete açılmış Osmanlı dönemi kiliselerindendir. Bazikal planlı bir yapıya sahip olup,24.5 metre uzunluk ve 14.5 metre genişliğe sahiptir.
Beşik tonozlu bir çatıya sahip olan, hemen Cemil Köyü girişindeki kilise, düzgün taş işçiliği ve iki katlı sağlam çan kulesi ile dikkati çeker. Kilisenin Kuzey doğusunda kayaya oyulmuş eski bir Şapel, ana kapı girişinde bir kitabe ve kitabenin iki yanında , altlarında 1913 ve 1914 tarihleri yazılı iki tablo vardır. Bizans Bazilika ve Kiliselerinde tipik olarak karşılaşılan ve merkez bölümünden sütunlarla ayrılan bölümde (Narteks) altı kemerli sütun vardır, bu sütunlar duvara kemerlerle bağlanmıştırlardır.
2014 yılında Ferner Rum Patriği Bartholomeos bu kilisede ayin yapmıştır.
Mustafa Taşkın
