Arapça cihaz veya cehaz’ dan gelen ve gelin olacak kız için hazırlanan eşya anlamındaki kelime dilimize “çeyiz” veya “cehiz” olarak geçmiştir. Günümüzün modern dünyasında çoğu çift eşyasını ortak almayı tercih etse bile çeyiz geleneğini sürdüren pek çok aile vardır, bu nedenle asıl anlamını yitirse de aslında halen geçerliliğini korumaktadır.
Çeyizde asıl amaç yeni kurulacak aileye bir katkıdır. Kız çocukları dünyaya geldiği günden itibaren çeyiz hazırlamak, evlilik çağına gelene kadar birçok eşyadan oluşan çeyiz biriktirmek eski Türk adet ve geleneklerindendir.
Çeyiz Sandığı ise hazırlanan çeyizlerin saklanmasına ve taşınmasına yarayan, hırsızların kolayca parçalayıp açmaması için üzeri metal şerit veya metal levha kaplı mobilya görünümlü ahşap kutulardır.
Ortaçağ Avrupa’ sında sandık, çok işlevli bir depolama mobilyası olarak kullanıldı. Üzerinde oturmak veya yatmak üzere üstü düz sandıklar aynı zamanda yemek masası olarak da kullanıldı. Özellikle İtalya’ da çok kullanılan çeyiz sandıkları üzerine aile armalarının işlenmesi ne veya “cassone” denilen ahşap sandık süslemelerine çok önem veriliyordu.
Türklerde sandığın yaygın kullanımı, 1800’ lerde, Osmanlı’ nın Avrupa ile ilişkilerinin arttığı, batı yaşam tarzına özenildiği yıllara denk gelmektedir. Yaklaşık 250 yıllık bir geçmişi olan çeyiz sandığı, gelinin ve ailesinin sosyal statüsününde bir göstergesidir, bundan dolayı da sandığın malzemesi, üzerindeki süslemelerin değeri ve işçiliği içindeki çeyizinde değerini simgeler.
Bölgelere göre sandık çeşitleri, yapım ve süsleme teknikleri farklılık gösterir, kuş ve ağaç motifleriyle süslü “Edirne İşi”, ahşap oyma ağırlıklı “Maraş işi”, “Antep işi” ceviz ağacı oymalı ve süslü “Hatay işi” çeyiz sandıkları çok bilinen sandıklardır..
Kapadokya bölgemizde çeyiz sandıkları ise genelde kabaralı, teneke, deri veya el dokuması kumaş kaplamadır. Kaplamadan önce sandık çok zaman zararlı böcek ve nemlenmeye karşı kireçli bir karışımla boyanır ve üzerine kök veya toprak boyalarla mimari motifler, süslemeler ve çiniler yapılır, genelde teneke üzerine yapılan mimari motiflerin kenarları çakılan kabaralarla süslenir . Kızın ailesi yoksul dahi olsa mutlaka imkanları doğrultusunda çeyiz yapılır ve yine imkanları doğrultusunda en güzel ve şık çeyiz sandığı alınıp düğünün en renkli ve önemli kısmı olan “Çeyizin damat evine götürülmesi” töreni yapılırdı. Damat evine sandık içinde götürülen çeyiz, kızın ailesi, arkadaşları ve yakın komşuları tarafından aşılarak sergilenir ve bu “Çeyiz Serme” merasimi şarkılı türkülü bir eğlenceyle son bulurdu.
Çeyiz sandıkları genellikle yaşamı, doğurganlığı ve gelecek nesilleri temsil eden Hayat Ağacı, kavak ve servi ağaç motifleri, sağlıklı bir ömrü temsil eden karanfil, gül, papatya motifleri, nazara ve kötülüklere karşı göz, el veya üzerlik motifleri ile süslenmiş, boyama ve oyma motiflerde bu objeler sıkça kullanılmıştır.Ayrıca sandıklarda manzara, cami ve kilise motifleriyle gemi ve çiçek buketleri resimleri de kullanılmıştır.
Günümüzde,yılların geleneği ve güzelliği olan çeyiz sandıkları yok olma aşamasına gelmiş, yerini basit bavullar ile çeşitli bazalar, gardrop ve ahşap ya da plastik komodin gibi mobilyalar almıştır. Çeyiz sandığı gibi anlamlı ve güzel geleneklerimize sahip çıkmamız en büyük dileğimizdir.
Mustafa Taşkın