Osmanlı İmparatorluğu’nda Müteferrika matbaasında basımı yapılan ilk eser olan Vankulu Lugatı (Lugat-ı Vankulı) Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi’nde bulunuyor.
NEVÜ Merkez Kütüphanesinin, üniversitenin ulusal ve uluslararası düzeyde bilimsel mükemmeliyetçiliği hedefleyen bir araştırma ve eğitim kurumu haline gelmesini desteklemek adına 10 bin metrekare kapalı alanda hizmetine devam ettiğini belirterek üniversitelerin bilimsel ve kültürel bir merkez olduğunu vurgulayan Rektör Prof. Dr. Semih Aktekin, kütüphanelerin düşünen, üreten bir bilgi toplumu oluşturmada, bireylere okuma kültürü kazandırmada önemli bir görev üstlenen sosyalleşme mekânları olduğunu belirtti.
Rektör Aktekin, “Üniversitemiz merkez kütüphanesinde 55 bine yakın basılı, 3 milyon 750 binden fazla elektronik kitap öğrencilerimizin hizmetine sunulmakta ve kayıtların büyük bir bölümü çevrimiçi katalogda taranmakta. Osmanlı İmparatorluğu’nda Müteferrika matbaasında basımı yapılan ilk eser olan Vankulu Lugatı (Lugat-ı Vankulı) ile birlikte birbirinden değerli nadide eserleri de bünyesinde bulunduran kütüphane koleksiyonlarımız tüm öğrencilerimiz ve ziyaretçilerimizin kullanımına açıktır” dedi.
Müteferrika Matbaası’nın İlk Eseri Vankulu Lugatı (Lugat-ı Vankulı)
Sözlük bilimi uzmanı Farablı Türk Bilgini İsmail el-Cevheri’ye ait olan, Vankulu Mehmed Efendi tarafından (ö.1592) 1589 yılında tercüme edilen eserin asıl adı sözlüklerin tacı, anlamına gelen Tâcü’l-luga ve Sıḥâḥu’l-Arabiyye olarak geçiyor. Eser Osmanlı’da ise Terceme-i Sıhah-ı Cevheri adıyla yayımlanmış bulunuyor. Söz konusu eserin Müteferrika matbaasındaki basım tarihi ise 1729’dur. İlk olarak 500 adet basılan eser, müderrislerin ve medrese öğrencilerinin temel aldığı bir eser olması sebebiyle farklı tarihlerde 3 kez daha basılıyor. Bu muazzam eserin çevirisini “Vankulu” ismiyle tanınan Mehmed Efendi yapmıştır. Günümüzde ehil sarraflar için aranan kitaplar arasında olan eser, astronomik değerler düzeyinde görünüyor. Eser ile ilgili Kemal Beydilli ve Dr. Coşkun Yılmaz’ın da çalışmaları mevcuttur.
İlk Türk matbaasını kurma izninin İbrahim Müteferrika’ya Temmuz 1727’de verilmesiyle birlikte, evinin alt katında "Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire" adıyla ilk Türk matbaasını kuran İbrahim Müteferrika’nın ilk matbu eseri 31 Ocak 1729’da (1 Recep 1141) Vankulu Lügati’dir.
Lügat, 1010 senesinde vefat eden İsmail el-Cevheri’nin telif ettiği büyük ve meşhur Arapça lügatin Türkçe’ye tercümesidir. Bu muazzam eserin çevirisini “Vankulu” ismiyle tanınan Mehmed Efendi yapmıştır. Vankulu Mehmed Efendi, başta fıkıh ilmi olmak üzere, lügat ve edebiyatta da bilgi sahibiydi. Mehmet Efendi’nin telif ve tercüme birkaç eseri daha bulunmaktadır. Ancak ona ilmî sahada büyük şöhret kazandıran, Vankulu Lügati adıyla anılan tercüme lügati olmuştur.
Dârü’t-Tıbatü’l-Âmire’de ilk baskısı yapılan bu kitap, iki büyük ciltten oluşmuştur. Avrupa’dan ithal edilen filigranlı kâğıda, okunabilir nesih bir yazıyla basılan kitabın, alt tarafında, sonraki sayfanın hangi kelimeyle başlayacağı ve biteceğini gösteren parolalar bulunmaktadır. Madde başı olarak kelime kökleri alınmış, bu kökten türetilen kelimeler ise altı çizili olarak belirtilmiştir. İlk cilt 656, ikinci cilt 766 sayfadan oluşmaktadır. Yaklaşık olarak 5 bin kelime kökü bulunan lügatte, kelime köklerinden türetilmiş yüz binden fazla kelime bulunmaktadır. Vankulu Lügati, padişahın atadığı ilim erbabı tarafından titizlikle incelenerek, iki yılda hazırlanmıştır. Bu değerli lügat, basıldığı zamandan bu yana oldukça talep görmüştür.