OSMANLI PADİŞAHLARININ BAĞLI OLDUĞU TARİKATLAR
Dr Emrullah Güney
1299’dan 1922’ye değin Osmanlı Devleti’ni yöneten sultanların- halifelerin islamın hangi tarikatına bağlı oldukları hep merak konusu olmuştur.
Önce mezhep nedir , tarikat nedir; onlara bakalım.
Bir dinin ayrıldığı başlıca kollardan her birine mezhep denir. Sözlük anlamı, gidilen yol, tarik, meslek. Dinin şubelerinden her biri…Mezhepler dinin uygulanma şekline ait usullerde çeşitli inanışları temsil eder. Her mezhebin mensupları bağlı bulundukları hizibin buyurduğu şekillerde ibadet ederler.
Büyük dinlerin kurallarında sonradan yapılan değişikliklerle, yorumlarla , görüş farklarıyla ortaya çıkmış inanç kollarına tarikat denir. Sözlük anlamı, yol, meslek, dini ve mezhebi yol demektir. Bu arada , bazı tarikatlar eski dinlerin kalıntılarını da yaşatmışlar, bazıları ise din kurallarının insanlara sert gelen hükümlerini yumuşatmışlardır.
Tarikat ile mezhep ilk bakışta, aynı gibi görünürlerse de, aslında birbirinden ayrıdırlar. Mezheplerde kendisinden başkasına karşı hoşgörürlük yoktur. Tarikatlar ise özgür düşünceye, hoşgörüye dayanırlar.
Mezhepler büyük topluluklara, uluslara yönelmesine karşılık, tarikatlar küçük topluluklara, hatta bireylere yönelmişlerdir.
Mezhepler sessiz, durağan, devinimsiz oldukları halde; tarikatlar sesli, devingendirler. Müzikleri, ayinleri (ritüel) vardır.
Mezheplerde din ilhamı (esin) ; tarikatlarda felsefe, gerçek ilhamı vardır.
İslam dininde 150-200 kadar büyüklü küçüklü tarikat vardır. İlk tarikat, Peygamber Hz Muhammed’in ölümünden hemen sonra ortaya çıkmıştır. XX. Yüzyıl sonlarında bile yeni tarikatların ortaya çıktığı görülmektedir.
Yaygın, tutunmuş tarikatlar arasında Seyyid Ahmed Ebulhasan Rufai’nin kurduğu Rufailik ilk sırada yer alır. Osmanlı sultanları arasında Rufai tarikatına bağlı olana rastlanmıyor.
……………………………………..
Ahilikle başlayalım. Adını Arapçada ‘’kardeşim’’ anlamına gelen ‘’ahi’’ ya da ‘’cömert’’ demek olan Türkçe ‘’akı’’ sözünden almıştır.
Ahilik bir esnaf örgütüdür. Selçuklu ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemlerinde etkili olmuştur.
Ahiliğin tarihi Orta Asya’ya değin gitmektedir. Tasavvuftaki ‘’fütüvvet’’le erdem ve dünya görüşü bakımından yakınlığı olduğu görülmektedir.
Anadolu’daki ahiliği, Moğol istilasından kaçarak gelen Horasanlı esnaf ve sanatkarlar arasında bulunan Baba İlyas tarafından başlatılmıştır. Fakat XIII. Yüzyılda Ahiliği bir kurum haline getiren Ahi Evren olmuştur. Bu kurumun çalışmaları sayesinde Anadolu’ya gelen esnaf ve sanatkarları bir araya getirmiştir.
Ahi Evren, kurumun sürekliliğini sağlamak için ahiliği tekke ve zaviyelere bağlamışsa da , buralarda yaşayanlara alın teriyle geçinmek ilkesini getirmiş ve bunun öğretimine öncelik tanımıştır.
Ahi birlikleri günümüzde kooperatif, sendika, sigorta ve bankaların yürüttükleri işleri üstlenmiştir.
Osman Bey’den başlayarak Orhan Gazi, Murad, I. Beyazıt’ın Ahi tarikatına bağlı olduğunu görüyoruz. Yıldırım Beyazıt’ın bağlı olduğu ikinci bir tarikat daha vardır.
Zeyniye : XV. Yy başında Herat’ ta kurulan Sühreverdiyye tarikatının koludur. Sufi Türkistanlı Zeynuddin Hafi kurdu. Bursa’da II. Murad’ın sultanlığı döneminde devlet yardımıyla, maddi desteklerle Anadolu’da yayıldı. Daha çok aydınlar ( Münevveran zevat) yeğledi. Molla Fenari, Sinan Paşa, Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi gibi devlet ileri gelenleri benimsediği için halk kitlelerince yeğlendi. İstanbul’da Vefa Semtine adını veren , Bayramiyye tarikatına bağlı olan II. Mehmed’in pek değer verdiği Şeyh Vefa bu dergahta yetişmiştir.
Bayramiye : Hacı Bayram Veli tarafından kurulan, sessiz zikri esas alan Nakşilik ile sesli zikri benimseyen Halvetiliğin birleştirilmesinden ortaya çıktığı kabul edilen tarikattır.
Halvetiyye : En çok kolu olan, en çok tarikat doğurduğu için de ‘’Tarikat kuluçkası’’ adı verilen tümüyle sünni bir tarikattır. 1397’de ölen Abdullah Siraceddin Ömer bin Ekmeleddin Lahici tarafından kurulmuştur.
Halvetiye tarikatı 4 kola ayrılır . Ruşeniye, Cemaliye, Ahmediye, Şemsiyye…
Gülşeniye : Akkoyunlu Türk Devleti egemenliğindeki Diyarbakır’da doğan İbrahim Gülşeni kurmuştur. Uzun Hasan Sultan’ın Tebriz’deki sarayında hizmet gördü. Mutasavvıf Ruşeni’yi orada tanıdı,etkilendi; tekkesinde derviş oldu. Sonra Tebriz Şah İsmail’in eline geçince mezhep ayrılığı nedeniyle İbrahim Gülşeni hapsedildi. Fakat kurtuldu, Diyabakır’a, sonra Mısır’a gitti. Yavuz Selim, Mısır’ı girince, Kahire’de Gülşeni’ye saygı gösterdi. Bilgin, şair olmak yanında, rakibi Şah İsmail’in elinden kaçıp kurtulmuştu Gülşeni. Mısır’da tekke açarak ,ölümüne değin orada yaşadı. Gülşeniye ,Halvetiye’nin bir koludur. Bu tarikatın GD Anadolu’da, Kafkasya’da ,Azerbaycan’da müridi çoktu.
Celvetiye : 1543-1623 arasında yaşamış Aziz Mahmut Hüdai kurmuştur. Bayramilikle ve Halvetilikle ilişkileri vardır. Celvetin anlamı, halvetten çıkıp halkın içine dönmek, halk içinde olgunlaşmak demektir. Bazı tarikatlarda müzik yasaktır, Celvetilikte ise müzik önemli yer tutar. Aziz Mahmut Hüdai, İstanbul’da medrese öğrenimi görmüş, Edirne’de müderris muavini (doçent, öğretim görevlisi) olarak hizmet etmiş, o dönemin ilim merkezi Mısır’a gitmişti. Şam ve Bursa’da bulunmuştu. Şeyh Üftade’ye derviş olanda 40 yaşındaydı. Şeyhi ölünce İstanbul’a geldi Çamlıca ve sonra Üsküdar’da tekke ve cami yaptırdı. Hüdai, hidayete, doğru yola kavuşturma demektir. Şair şeyh Sultan I. Ahmed’den ilgi, destek, saygı görmüştü.
Cerrahiye : Halvetiliğin bir koludur. Nurettin Cerrahi kurmuştur. Allah’ın 7 adı ve zikir bu tarikatın temelidir.
Nakşibendiye : Bahaddin Nakşibend kurmuştur. Nakşibend nakış yapan , yüreği işleyen, kalbin üzerine süsler yapan demektir. Devlet adamları yeğlemiştir.
Mevleviye : Mescit dışında en etken olmuş tarikattır. Tümüyle Türk tarikatıdır. Celaleddin Rumi’nin ölümünden 11 yıl sonra Hüsameddin Çelebi ve onun da göçmesinden sonra Sultan Veled Mevlevilik tarikatını kurdu. Anadolu’da süratle yayıldı.
Masonluk : İnsanlar arasında din, ulus farkı gözetmeksizin , sevgi yaratmağa çalıştığını ileri süren uluslar arası bir dernektir. Derneği ilk kuranlar kendilerine frank mason ( Franmason = Hür Duvarcı ) dedikleri için bu sözcük Türkçeye ‘’farmason’’ olarak da geçmiştir. Sultan V. Murad’ın mason olduğu ileri sürülmüştür.
Bahaiyye : Şirazlı Bahaullah Mirza Hüseyin Ali kurmuştur. Bu mezhep bazılarınca din olarak da kabul edilir. Tüm dinlerden ayrı ve hepsinin evrensel özelliklerini birleştirme savı gütmektedir. Hayfa’daki Genel Adalet Evi merkezdir.
Şazeliye . Ebul Hasan Şazeli ya da müridlerinin kurduğu tarikattır. Önce Tunus’ta ortaya çıktı. Emeğe büyük değer veriyordu. Dilencilik yasaktı. Katı kuralları, törenleri yoktu. Tekke ve zaviyeler önemsizdi. Müridler topluca, belirli zamanlarda zikir yaparlardı. II. Abdülhamit Han bu tarikata bağlıydı.
Bektaşilik : Hacı Bektaş Veli kurdu. 12 ana tarikattan biridir. Hoca Ahmed Yesevi’nin halifesi Lokman Perende’nin yetiştirdiği Bektaş, Horasan’dan Anadolu’ya gelerek Suluca Karahöyük köyünde dergah açtı. Hünkar Hacı Bektaş Veli Sünni bir şeyh idi. Din ve dünya görüşü tam bir bütünlük göstermez. Daha sonraları Rafızilik bu tarikata girmiştir. Tarikatı Balım Sultan geliştirmiştir. Yeniçeriler bu tarikatı benimsemişlerdir. Sultan II. Mahmud bu ocağı ortadan kaldırınca Bektaşilik devlet katında, eski önemini yitirmeğe başlamıştır. Sultan Aziz’in Bektaşi tarikatına mensup olduğu bilinmektedir.
…………………………………………..
Kronolojik olarak Osmanlı sultanlarının bağlı olduğu tarikatların dökümü şöyledir :
Osman Gazi: Ahilik.
Orhan Gazi : Ahilik.
I. Murad : Ahilik.
Yıldırım Beyazıt : Zeyniye, Ahilik.
Çelebi Mehmet : Zeyniye.
II. Murad : Bayramiyye.
Fatih Mehmet : Bayramiyye.
II. Beyazıt : Halvetiyye-i Cemaliyye.
Yavuz Selim : Halvetiyye-i Sünbüliyye.
Kanuni Süleyman : Gülşeniye.
II. Selim : Halvetiye.
III. Murad : Uşşakiye.
III. Mehmed : Halvetiye.
I. Ahmed : Celvetiye.
I. Mustafa : Celvetiye.
II. Osman : Celvetiye.
IV. Murad : Celvetiye.
I. İbrahim : Halvetiye.
III. Mehmed : Halvetiye.
II. Süleyman. Halvetiye.
II. Ahmed : Halvetiye.
II. Mustafa : Halvetiye.
III. Ahmed : Halvetiyye-i Cerrahiye.
I. Mahmud : Halvetiye.
III. Osman : Halvetiyye-i Raufiyye.
III. Mustafa : Halvetiyye-i Cerrahiyye.
I. Abdülhamid : Nakşibendiye.
III. Selim : Mevleviyye.
IV. Mustafa : Nakşibendiye.
II. Mahmud : Halvetiyye-i Cerrahiye ve Mevleviye.
Abdülmecid : Halvetiyye-i Cerrahiye.
Abdülaziz : Bektaşiye.
V. Murad : Bahaiyye tarikatı, Masonluk.
II. Abdülhamid : Şazeliyye.
Mehmed Reşad : Mevleviyye.
Mehmed Vahdettin : Nakşibendiyye.
………………………….
27 Ağustos 2020. Ürgüp