Özkonaklı bir çiftçi, 1972 yılında bahçesini suladığı suyun devamlı bir yerlere sızdığını ve azaldığını farketmeseydi belki bugün “Özkonak Yeraltı Şehri” halen bilinmiyor olacaktı.Uzun zamandır sulama suyunun bahçeye ul
Özkonaklı bir çiftçi, 1972 yılında bahçesini suladığı suyun devamlı bir yerlere sızdığını ve azaldığını farketmeseydi belki bugün “Özkonak Yeraltı Şehri” halen bilinmiyor olacaktı.
Uzun zamandır sulama suyunun bahçeye ulaşıncaya kadar eksildiğinin farkındaydı Özkonaklı çiftçi ve kaçağı bulmaya kararlıydı. Aramaya ürünlerini sakladığı ve soğukhava deposu olarak kullandığı kaya oyma mağarayı köşe bucak incelemekle başladı. İnceleme Yeraltı Şehri’ nin bulunması ile sonuçlandı. Belediye’ nin desteği ve yöre halkının yardımıyla yeraltı şehrinin 3 katını temizlemeyi başardılar. 1992 yılında ise kamulaştırılarak Turizm Bakanlığına devredildi ve 4. Kat da temizlenerek ziyarete açıldı. Böylece Kapadokya Bölgesindeki Yeraltı Şehirlerine bir yenisi daha eklenerek, her yıl binlerce yerli yabancı turistin ilgi ile ziyaret ettiği bir yer halini aldı.
Avanos ilçesine bağlı Özkonak Kasabası, Nevşehir’ e 35 Km. Avanos’ a 14 Km. uzaklıkta, İdiş Dağı’ nın düz eteklerineki vadiye kurulmuş, asıl adı Genezin olan büyük ve tarihi bir kasabadır.
Ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmeyen Özkonak Yeraltı Şehrinin, insanı hayrete düşürecek farklı mimari yapısıyla 4. Yüzyıla kadar uzanan bir tarihi olduğu, Roma zulmünden kaçan Hristiyanların bu yeraltı şehirlerine sığındıkları ve Bizans Döneminde yoğun bir şekilde kullanıldıkları bilinmektedir. Özkonak Yeraltı Şehri, savaşlar ve saldırılar sırasında sığınak görevi görmesinin yanında diğer yeraltı şehirlerinden farklı olarak kapı olarak kullanılan sürgü taşları üzerindeki ok ve mızrak atma deliklerinden ve düşmana kızgın yağ dökme yerlerinden, yalnızca güvenlik ve savunma değil saldırı amaçlı da kullanıldığı görülmektedir.
Bölgeyi oluşturan tüf tabakasının yumuşak olması ve kolay işlenmesinden, Mısır Piramitlerini aratmayacak bölümler, gizli geçitler ve odalar yapılmıştır. Yeraltı Şehrinin girişi ahır olarak hayvanlara ayrılmış, alt katlar apartman daireleri gibi odalara ve geniş salonlara ayrılmış, çok amaçlı kullanılabilecek şekilde oda ve odacıklara bölünmüştür. Dikkat çeken bir başka özellikte, her kat geçişinde oldukça büyük ve ağır, değirmen taşını andıran teker şeklinde sürgü taşlarının olmasıdır. Bu sürgü taşları ağır olmalarından dolayı açılması çok zor kütlelerdir ve bu taşların üzerindeki bazı deliklerin gözetleme, ok veya mızrak atmak için kullanıldığı bilinmektedir.
Yeraltı Şehrinde ayrıca 8 su kuyusu, 3 havalandırma bacası, 4 mezar odası ve tek bir kişinin ilerleyebileceği dar tüneller ile hapishane veya zindan olarak kullanıldığı düşünülen basık tavanlı karanlık odalar bulunmaktadır. Özellikle 4. Katta bulunan bu gibi yerlere klostrofobisi veya kalp hastalığı olan ziyaretçilerin girmemeleri gerekmektedir.
Özkonak Yeraltı Şehri’ nin, Kapadokya Bölgesindeki diğer yeraltı şehirlerine göre daha küçük olmasına rağmen mimari açıdan daha üstün olduğu bir gerçektir, gerek dışarıyla, gerekse katlar arasında haberleşmeyi sağlayan 5-10 cm arasında değişen dar ve uzun delikler, gözle görülemeyecek kadar ince oyulmuş kılcal hava bacalarının nasıl yapıldığı ve hava geçirgenliğinin sırrı bugün bile çözülebilmiş değildir.
Günümüzde 4 katı ışıklandırılmış ve ziyarete açık durumdadır. Geç Hitit Döneminin,Perslerin ve Helenistik dönem Roma İmparatorluğunun , Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinin izlerini taşıyan bu zengin coğrafya, kimbilir daha ne sırları ve yeraltı şehirlerini saklıyordur bağrında.
